De schatkaart van Anton Heyboer – zijn systeem

De schatkaart van Anton Heyboer – zijn systeem 

Op 26 augustus opent Gemeente Museum Den Haag de expositie Anton Heyboer, de kleurrijke kunstenaar over wie iedereen wel een of andere mening heeft. Er is werk te zien uit de periode 1956 – 1977, de grote etsen o. a. Heyboer was een man, wie de trauma’s  (door de oorlog onder andere) en de gekte zo verstikkend op de huid zaten, dat hij wel een oplossing moest vinden. Net niet volstrekt de weg kwijtraken, en zichzelf een plek in het leven veroveren als kunstenaar. De enige manier waarop je, buiten een instituut, afwijkend gedrag in een soort van maatschappelijk geaccepteerde vorm kon gieten – die ergens op sloeg. Daarin was hij vastbesloten. Zijn aanleg voor beeldend kunstenaar kreeg zijn beslag na de grote crisis die hij uitvocht met zichzelf in 1951 in Santpoort.

Gek

Gekte en creativiteit, dat zijn broer en zus, dat is allang onderzocht en bewezen. Hoe meer je ‘open’ staat, hoe meer er van ‘outside the box’ bij je binnen kan komen. En weer naar buiten kan stromen, in je kunst – als je het weet om te zetten. Zo vreselijk onlogisch is dat niet. Dat is wat er op de tentoonstelling te zien is. ‘Ga nooit naar een psychiater, want die geneest je’, merkte Heyboer wel op, en gebruikte met alle inzet zijn innerlijke conflicten om er iets puurs uit te destilleren. Het voortdurende proces om in een vorm van balans te raken was een creatief proces op zich. Waarschijnlijk geldt dat voor iedereen die ‘iets moet’ met de onmogelijkheden in zichzelf en in het leven. Daar iets op vinden is altijd groei, een scheppingsdaad. Al zal niet iedereen dat voortdurend in zinken platen krassen, of op doek zetten. Anton Heyboer wel, hij moest wel, voortdurend op zoek naar ieder moment dat hij zich levend en vrij kon voelen. Vrij van lijden, door dwars door lijden heen te gaan. Al werkend. En voortdurend werkend – anderen meeslepend in dat proces.

Goud

Maar wat het hem bracht was een goudschat. In al zijn ellende, en in de oplossingen die hij vond, begon hij langzamerhand een patroon te herkennen. En hij tekende dat patroon, als een landkaart, waarmee hij zichzelf en wie er maar wilde luisteren steeds voorhield hoe het leven in elkaar zat. En zit, want het gold absoluut niet Heyboer alleen: omdat hij zo vreselijk diep moest tasten om uit de misère te raken, doorzag hij in zijn crisis de patronen die voor ieder mens gelden. Zo mystiek is het allemaal niet. Eigenlijk zijn het zelfs zulke voor de hand liggende dingen dat wij er zelf blind voor zijn: categorie ‘door de bomen het bos niet meer zien’.

Aha

Behalve zo nu en dan. Dan hebben wij ook even zo’n aha-erlebnis, die Heyboer in het groot meemaakte in die jaren. Het gaf hem zoveel kracht, dat hij het in dat zich geleidelijk uitbreidend schema weergaf, zijn ‘systeem’, dat in lijnen en punten een stappenplan weergaf, waarmee ieder mens z’n eigen sores beter zou kunnen tackelen. Overal kraste hij dat lijnenspel in, schilderde het zelfs op zijn gezicht, met het meest wezenlijke punt 4 in het midden. Hij wilde, en kon het nooit vergeten, en wilde het een ander schenken. 

Uitleg

Kortom, het systeem werd zijn motief, zoals een zonnebloem of landschap dat voor van Gogh werd, en horizontale kleurvlakken voor Rothko – nog wat van die idealisten -.  Een stelsel van lijnen en cijfers, samen met een heel regiment aan poppetjes, beesten, ruiten, tekens en enkele kleuren, dat werd een Heyboer. Korte samenvattingen, symbolen zeg maar, van wat die stappen inhielden. En hij schreef daar met genoegen al zijn uitleg bij, soms in spiegelbeeld door het afdrukken. De ene dag zag er weer anders uit dan de andere, dus variatie zat. Rauwe, ruige materialen, nooit opsmuk of mooimakerij. En zeker nooit ‘hoe het hoort’. Intensief tot aan de uiterste grens.

Niks

Dat is de ene kant van het verhaal. De andere kant is: de helderheid en de kracht die uit zulk werk tevoorschijn komt. Je kunt dat opmerken – ook al snap je er niks van zo’n systeem, en niks van het niets.

Echt

Iemand is in het huiveringwekkende ‘niets’ gedoken, en er weer enigszins heelhuids uit te voorschijn gekomen. Helemaal zelf. En met een handleiding. Natuurlijk is dan de leegte, de ruimte, samen met de handleiding om in een levend – niet star en dood – evenwicht te blijven voortdurend het onderwerp van zijn werkstukken. Hem ging het allang niet meer om ‘kunst’ te maken. Het ging om ‘echt’ te leven. 

Als jij komt zonder ‘jou’, en ik kom zonder ‘mij’, dan opent zich een universum aan vrijheid en mogelijkheden. Anton Heyboer kwam zonder ‘zichzelf’ voor een ontmoeting, maar een gevestigde orde, van welke soort ook, kan dat niet. Dus trok hij zich terug.

(Lees het vervolg: over de inhoud van het systeem:                                                                                                                                                                Dat is het ‘m met het systeem van Anton Heyboer: als je het begrijpt – dan zit je er naast.)

Hierbij: Heyboer met zijn ‘systeem’ (deels) op z’n gezicht geverfd. De Tentoonstelling Anton Heyboer in het Gemeente Museum Den Haag is te zien van 26 augustus 2017  t/m 4 februari 2018.

Meer: Lees hier meer over Heyboer op deze site, bekijk mijn tekeningen. Meer op deze site Anton Heyboer zelf. Over de crisis in Santpoort. Lees over Agnes Martin, ook een kunstenaar die met schizofrenie te maken had en een oplossing vond in kunst.