Dat is het ‘m met het systeem van Anton Heyboer: als je het begrijpt – dan zit je er naast
Dat is het probleem met het systeem van Anton Heyboer: als je dènkt dat je het begrijpt – dan zit je er naast
Dat is het met werk van Anton Heyboer: met je denken los je niks op. Het is net als een Koan, zo’n schijnbaar onoplosbaar raadsel uit de Zen traditie: er wordt iets heel anders van je gevraagd dan denken. Want je hebt heel andere kwaliteiten in huis. Draai het eens om, wees je eigen alchemist, verras jezelf: zet lood om in goud.
De expositie in het Gemeentemuseum Den Haag is zondag (2017) geopend, het puzzelen kan beginnen: waar herken ik zelf iets van zijn belevingswereld in zijn haast dagboek-achtige werkstukken? En welk belang heeft die belevingswereld dan eigenlijk? Menigeen heeft zich gebogen over de tekening van ‘het systeem’ en de figuren die het werk van Anton Heyboer bevolken, en op de Anton Heyboer site is heel zijn eigen uitleg door Lotti Heyboer nauwkeurig vastgelegd. Je kunt daar dus alles opzoeken. Maar dan nog.
Jammer, maar helaas
Als je de ’theorie’ van dat stappenplan voor het leven à la Heyboer snapt, dan ben je er nog niet – want met je verstand kom je helaas niet terecht in de kern waar het om draait. Die kun je alleen maar beleven – leven. Kennis schiet hier tekort. Muziek kun je ook niet ondergaan door alleen het notenschrift te lezen, en aan een wetenschappelijke beschrijving van een framboos kun je niet proeven hoe die smaakt. ‘There can not be freedom in any form’, merkte Heyboer zelf op. In onze wereld, die geheel uit vormen bestaat, ga je de vrijheid niet vinden. Kijk, dat boeit me nou.
Echt
Heyboer had de nodige ellende meegemaakt en door de grootse walging die hij daardoor voor de mens koesterde, kwam hij in een ferme crisis terecht. Groot genoeg om in 1954 – als in een doorbraak – een boek van meer dan 200 kantjes in tekeningen en teksten te laten ontstaan. Voor Heyboer zelf was het duidelijk: ‘Als je een jaar krankzinnig geweest bent’ sta je open genoeg om eindelijk eens naar ‘je eigen psyche’ te luisteren. Hij kreeg een beeld van de grondslag van het menselijke bestaan, schikte dat in een overzichtelijk systeem, en dat werd voorgoed het thema van zijn werk. En dat werk kan je aanstaan of tegenstaan, maar het is authentiek – juist daardoor. Ieder werkstuk werd zo tegelijkertijd onderzoek en handleiding voor zichzelf, èn uitleg voor de mensen met wie hij leefde. En het liefst voor veel meer mensen: het was zijn boodschap. En daar is niets duisters of geheimzinnigs aan.
Ultrakort:
Dat systeem zie je hierbij getekend. En als ik het nu eens kort door de bocht zou samenvatten zie ik het zo:
1: Je wordt geboren. 2 en 3: je raakt door de war. Maar – je herkent ook de haast abstracte oorsprong van je bestaan. In z’n tweevoud: man en vrouw, tot in je cellen. 4; Je vindt de radicale weg terug naar 1.
Of: 5 en 6: je raakt de weg kwijt. En: 7, 8 en 9: je vindt daar voorlopige oplossingen voor, en moddert dapper door.
Ieder punt heeft een verhaal, en waar de lijnen elkaar kruisen gebeuren bijzondere dingen. Het is net Ganzenbord, maar dan for real. Zal ik het hierbij laten, of wil je meer? Nou, dat kan: hier kun je een radio-interview luisteren. Of je leest hier verder:
Het systeem van Anton Heyboer, according to me
Iets uitgebreider nu, van punt tot punt:
1 Je bestaat. Hierin ligt jouw wezen. Wezenlijkheid. Alles draait hier om. Alleen hier kan de ‘on-schuld’ bestaan. En dat is iets om heel zuinig mee om te springen. Maar:
2 en 3 zijn je pa en ma, die in het gebruik meestal tegenvallen. Maar zelfs als ze reuze meevallen, dan toch: dat zijn invloeden en gedrag die het wezen vervuilen en vervormen, en wiens invloed je kwijt moet raken om zelf weer wezen-lijk te worden. Meneer Heyboer was radicaal, want dat word je hiervan. Tot zover snappen we ‘m. (Toch? Kijk anders even onderaan, voor een link naar zijn eigen woorden.)
Ook als de rol die een pa of ma spelen zich als iets groters, los van die twee personen in je leven vertoont: bijvoorbeeld het wanhopig ontberen van een vaderlijke vorm of van een moederlijk mededogen, juist als je het zo nodig hebt. (Het emancipatorische glazuur zou hier van m’n tanden springen, als ik niet wist dat voor Heyboer ‘vader’ en ‘moeder’ alleen maar enkele van de archetypische oerbeelden waren waar hij mee leefde. Veel anders bestond er niet voor hem.) Je ontbeert ze dus. Hoe hou je dat eigen wezen dan zuiver? Zeker, als niemand om je heen daarin slaagt en dus – tekort schiet? Mooi, heel mooi, als dat je wel lukt, maar ons – de meesten – lukt dat niet zo best.
God en godin; de Geest en de Maria
(2) en (3) met cirkel. En dan. Stel dat je het lukt. Toch kom je nooit helemaal af van de notie dat er toch iets bijzonders is met ‘vader’ en ‘moeder’, zeg maar mannelijk en vrouwelijk. Het zijn ook nog de twee onontkoombare oerkrachten, actie en reactie. Zonder die twee is er niets. Heyboer noteert dat als 2 en 3, nu met een cirkeltje eromheen. God en Godin, Yin en Yang, dag en nacht, ga zo maar door. Maar, heel bijzonder: ze zijn wel ‘zonder schuld’, on- schuld.
Cruciaal
4 Die twee nu zijn zo krachtig dat hun reflecties elkaar kruisen in punt 4, en daar gebeurt iets cruciaals. Jij bestaat, en het lijkt erop dat de wereld ook bestaat. Er duikt iets op dat lijden heet. Behoorlijk onontkoombaar. Ai. Wat doe je daarmee? Loop je er voor weg? Negeren, wegdrukken of jammeren? Of besluit je het te accepteren? Heyboer noemt dit punt het lijdens-vermogen, en hij nam het op zich. Zijn leven was niet te leven. En hij legde zich daarbij neer. Soit. Zich niet langer verzetten, dat was voor hem de oplossing, lijkt wel. Misère? Hij ging er zelfs recht op af. Alsof daarin voor hem de uitgang zat. Het ‘omzetten’ noemde hij het. (De knop omzetten?) Hij zag de uitweg: punt 4 levert ons de paradox die het mogelijk maakt om onszelf weer terug te vinden. De weg weer terug naar de onschuld, het ‘wezen’ (zoals hij het noemde) van punt 1. Eigenlijk is het een complete verrassing om het zo te bekijken.
En dat deed hij. Hij zag het werkelijk anders. Vanuit dit compleet andere inzicht wilde, moest hij nu verder leven. Niet langer door verder het patroon van de volgende stappen te volgen. In 5 en 6 komen de reflecties van de enorme kracht van God/ mannelijk/ 2 met cirkelen uiteindelijk terecht, in 5. En in 6 echoot de enorme vrouwelijke ontvankelijkheid van 3 met cirkel nog na, maar nu ook zonder enige balans. En zo gebeurt daar wel meer, dat samen het ‘leven op aarde’ vormt. En wat je persoonlijkheid daar allemaal mee te worstelen heeft. Jij – als ‘mens’ en niet als ‘wezen’. Die route verder te gaan, dat werd door Heyboer steevast ‘de wereld’ genoemd.
De gekte: het volstrekte doorschieten
5 Hier is de vader/ de god/ het mannelijke alleen en enkel nog maar denken, verstand, pure ratio zonder enig gevoel, zonder enige balans. Voor Heyboer was dat gevaarlijk: hier sloeg de ‘waanzin’ toe. Denk aan ’the mad professor’, de doorgeschoten wetenschap, om enig idee te krijgen.
6 Hier is het vrouwelijke helemaal doorgeschoten, wat hij weer herkende als ‘krankzinnig’: uitsluitend totaal gevoel. Ook zonder enige balans. Misschien is dat hysterie, godsdienstwaanzin, angsten, laaiende hartstochten waaraan je je niet kunt onttrekken. Om maar wat te noemen.
Schuld, veel te veel schuld
7 Als je nog net genoeg bij de pinken bent om iets te willen doen aan de ellende van zulke uitersten, dan komt dat omdat je je daar bepaald ongemakkelijk mee voelt: schuldgevoel noemt Heyboer dit. Een soort van dit klopt niet met m’n wezen. Of gewoon het ‘je zult het wel verkeerd doen’ waar iedereen in onze wereld mee behept is. Mij daagt nu bijvoorbeeld een vreemd verhaal over geboren zijn met een of andere ‘erfzonde’. Wat word je niet allemaal aangeleerd in deze wereld: Jezelf beschuldigen, of je beschuldigd voelen. Mea culpa. Of – een ander beschuldigen, ook zo’n feestje. Woede, frustratie en een hele hoop verdrietige ellende. Hoe dan ook: schuld als thema. Nee, daar schieten we mee op – hoe ver kun je van on- schuld verwijderd zijn. Breek er eens uit. Punt 7 is een stap terug doen, opmerken wat er gebeurt, steeds opnieuw evenwicht creëren. Kunstenaar zijn, hoe weids je dat ook opvat. Zoiets als een ziel ontwikkelen, ‘iets’ ongrijpbaars dat ergens in je leeft, de ziel die begint te beseffen dat die terugverlangt naar punt 1.
En too much van een andere soort
En teveel Punt 5 en 6 is nooit een goed plan. Maar – het vrouwelijke ‘redt’ je van het teveel aan mannelijks, en andersom. (Denk aan de kiem van het tegenovergestelde in het Yin en Yang teken, dat opduikt als een van de twee de totale overhand krijgt. Een stip wit in het totale zwart, en andersom.) Zei Heyboer tenminste. Als hij de een of de andere kant uit schoot was hij wanhopig op zoek naar die kiem van het tegenovergestelde. Dus – je gaat ermee aan het werk, wat op zich al erg creatief is. In punt 7. En juist kunst geeft je hier alle kans tot verwerken. Hoe voorkom je dat je slechts een enkele kant uitgetrokken wordt, en alle overige aspecten (punten) uit het oog verliest? Het punt van het schuldgevoel is ook het punt van de kunstenaar vond Heyboer. Dit is eigen, dit is wat jij doet.
Gelukkig
Als je hier een eindje komt, dan hou je tenslotte nog twee zaken over: 8 en 9. Gelukkig, dat is er dan ook nog:
8 Het denken, het begrijpen, helder verstand. De punten 2-5-8 zijn mannelijk. Vergis je niet: met denken kom je er niet, daarmee kom je niet terug in het wezen-lijke. Dan zit je er nog steeds naast dus. ‘The danger is to understand‘, zei Heyboer. (Ook zijn taalgebruik weigerde zich naar het intellect te voegen.)
9 De verleiding, de aantrekking, het vrouwelijke, dat altijd maar verlangen kent, misschien wel naar waar het allemaal echt om draait, en wel eens beter kan voelen hoe de zaken werkelijk in elkaar zitten. Beter dan welk verstand dan ook. Verleiding, die tot een volstrekt nieuwe ontwikkeling kan leiden. De punten 3-6-9, allemaal aspecten van het vrouwelijke.
De crux
Maar hoe dan ook: punt 4 is een heel cruciaal punt volgens mij. Het keerpunt. En aan de linkerzijde vindt je enkele punten met echte waarde. Zoals punt 1. Als je daar belandt bent, dan leef je je ’tweede leven’, zoals Heyboer het noemt: zoals het leven eigenlijk bedoeld is. Aan de rechterkant moddert de ‘mens’ door, zolang hij niet bij het eigen wezen kan komen.
Daar, aan de linkerkant – daar ligt de goudschat van zijn schatkaart. En in punt 4 ligt de sleutel, die omgedraaid moet worden. Letterlijk. Omgedraaid. Draai je om!
(Lees het hier na in Heyboers eigen woorden.)
Dit is het vervolg van De schatkaart van Anton Heyboer – zijn systeem.
Hierbij: Afbeelding van het systeem van Anton Heyboer. Alle verdere informatie: Anton Heyboer. Prachtfilm van Carin Schripsma, ca 20 min., met Lotti en Heyboer zelf aan het woord: Het teruggetrokken leven van Anton Heyboer. Lees De schatkaart van Anton Heyboer, en meer over Heyboer op deze site. En enkele van mijn tekeningen, gemaakt op bezoek in Den Ilp.
Meer: expositie Anton Heyboer in het Gemeentemuseum Den Haag. En hier een helder en correct artikel Van Paola van de Velde: Hij wilde de onschuld leefbaar maken. Het radio-interview nogmaals. (Half uur lang, met wat muziek erbij.)
Geef een antwoord