Het grootst mogelijke denkraam – Piet Mondriaan en Anton Heyboer (2)

Het grootst mogelijke denkraam – Piet Mondriaan en Anton Heyboer  (deel 2)

Ze zijn nu nog naast elkaar te zien in het Gemeentemuseum Den Haag, ga kijken! Dat denkraam, zo groot dat je het amper kunt zien, dat is waar het werk van beide kunstenaars over gaat. Orde in de chaos. Patronen en systemen onderscheiden, we doen niet anders. Stappenplannen maken en breipatronen gebruiken. Van de kleinste schema’s tot de grootste filosofieën. Overzichtelijkheid graag. En Mondriaan en Heyboer ontdekten een patroon zo grenzeloos groot, dat het zich zelfs ver buiten de grenzen van hun werkstukken uitstrekt. Ga maar kijken.

Structuur natuurlijk

Beiden zien de structuur die onder alles ligt. Mondriaan zag het ineens in de structuur van een bloem. Eerst groeit die – volgens vaste wetten en patronen. Zonder dat: geen levenskracht en geen bloem. (Of is het andersom?) Misschien was de natuur – en hoe Mondriaan die kon beleven – zijn eerste houvast als schilder, de ingang. Ook voor Heyboer was de natuur uiterst wezen-lijk, het is de onschuld zonder welke echt leven voor hem onmogelijk was. Dat drukt Heyboer uit uit als het non-descripte ‘dier’ in zijn stelsel van hiërogliefen  en symbolen (zie link onderaan).

Een verticale lijn – het geweten

Laat alles weg dat je kwijt kunt, en uitgekleed tot op het bot komen beide kunstenaars uit bij hetzelfde: een paar lijnen. Eerst een uitgeklede lijn omhoog, de verticale lijn, dat is bij Heyboer het ‘geweten’. Bij Mondriaan is die lijn het spirituele (als ik de ‘Nieuwe Beelding’ en de Theosofie waar hij bij betrokken is geweest mag geloven). Noem het een snaar. En als een strijkstok die daar dwars op staat schuurt daartegenaan:

Een horizontale lijn – de wereld

De horizontale lijn, bij Heyboer het ‘bewustzijn’, van hoe het wezen-lijke zich kan beschermen tegen het onbewuste, banale van het al te menselijke – de wereld. Het krassen op het kruispunt. Blijf je je wezenlijke zelf? Of laat je je mee-zuigen, de wereld in?

Bij Mondriaan lijkt de horizontale lijn iets vergelijkbaars te zijn: de natuur – als het tegenovergestelde van geestelijk. O zo zorgvuldig is hij voortdurend bezig aan uit te puzzelen hoe ver het wit, of het zwart (of een kleur) zich uit moet breiden – of weer terug moet trekken, om alles op het scherp van de snede op levende spanning te houden.

Kruispunt

Het zoeken naar evenwicht van die twee lijnen, daar zit alle dynamiek. En wat je dan krijgt is, hoe je het ook wendt of keert, zogenaamd Christus-complex (waarvan men ooit dacht dat Heyboer daar aan leed) of niet, wat je krijgt is een kruis. Een middelpunt.

(Lees het vervolg. Dat volgt binnen enkele dagen.)

Dit is het vervolg van Suprise! Piet Mondriaan en Anton Heyboer – ze doen hetzelfde   Lees over het systeem van Anton Heyboer.

Lees het vervolg: Het rad van avontuur – Piet Mondriaan en Anton Heyboer.

Hierbij: Detail uit De gelijkwaardigen, Heyboer, ets, 1958, waarin de verticale en horizontale lijn getoond worden, die elkaar kunnen kruisen. En Compositie met rood, blauw en geel, Mondriaan, 1930-1942. Zwart, wit, rood geel en blauw, daarmee maak je alle andere kleuren, maar zelf zijn ze net zo puur als de horizontale en verticale lijnen.

Meer: Mondriaan is te zien t/m 24 september, en Heyboer t/m 4 oktober 2018 in het Gemeentemuseum Den Haag. Betekenis van de figuren van Anton Heyboer.

Met dank aan Brenda.