De lekkere bekkies van Leonardo da Vinci – in Haarlem

Lekkere bekken

Dat zal hij wel leuk gevonden hebben, Leonardo da Vinci: karikaturen tekenen. En de eigenaardige koppen die hij tegenkwam. En dan ogenblikkelijk stormt de tekenaarsgemeenschap ervandoor met zijn vondsten, ze hebben er pret aan ongetwijfeld, maar het is ook gemakkelijk succes oogsten met het natekenen van wat al succes oogst. Klein als ze zijn, ze zijn te zien in Teylers Museum in Haarlem momenteel. Maar in een tijd zonder plastische chirurgie, waren er waarschijnlijk gratis mombakkesen genoeg te vinden om als eigen model uit te zoeken. Wees eens origineel denk ik dan. Al is het in een tijd zonder fotografie en social media wel de enige manier om beelden te verspreiden. Want – hoe zou je in Monnickendam anders weten wat er helemaal in Italië geschilderd werd? (Plus: er is natuurlijk geen betere leerschool dan naschilderen of natekenen. Lees verder na de afbeelding)

Knokken

Maar – goed kijken is een eerste vereiste om goed te tekenen, goed kijken en vooral: heel goed begrijpen. Niet achter de meningen en formuleringen van anderen aanrennen en alles napraten wat er al eerder is opgemerkt, zoals ik in nogal wat artikelen over het werk van da Vinci opmerk. Nee zèlf kijken. Zijn vechtende soldaten: mannen in de kracht van hun leven, met stevige koppen, krijgers – die niet voor een verfijnd dichtersleven in de wieg gelegd zijn – zij stoten gebrul uit, zij zetten zich in met alle kracht. Met al hun kracht om… ja vul maar in – dat was nog oorlogvoeren met lijf aan lijf gevechten in die tijd. Op leven en dood.

Waarmee stoot je, waarmee steek je? Ga zelf eens in die houding staan, zo, dat je hoofd, hals, je mond, gezichtsuitdrukking, de spieren in je nek, de spieren in je kaken hetzelfde doen als in deze stille prent! Brul! Daar wordt iets doorboord, ik kan de lans die ergens in gedreven wordt haast zien, ik hoor de botten kraken. En dat gaat nog niet eens zo simpel ook. Wreed. 

(Lees verder na de afbeelding)

Smiecht

Dat is wat Da Vinci uitbeeldde, hij bewonderde die kracht waarschijnlijk ook, of begreep dat zulke kracht bewonderd werd. Hij wilde de inhoud – van wat er door het lijf wordt uitgedrukt – begrijpen. Waarom zocht hij zo lang naar een goed model voor zijn Judas in het laatste avondmaal? Niet omdat hij een laagbijdegronds loensend monster zocht. Dat was waarschijnlijk ruim op voorraad, maar veel te oppervlakkig. Nee, de kop die hij koos (en die is heel goed te zien in de voorstudie in rood krijt van 1494, hierbij) is nog net niet nobel, maar ook niet die van een duidelijke smiecht. Waarom? Het moest natuurlijk wel een krachtmeting op niveau worden, Judas had toch al een poosje meegelopen.

Kijk, daar zit hij aan die tafel, Judas (voor de kijker het vierde hoofd van links op de horizontale afbeelding bovenaan de blog). Aan het Laatste Avondmaal, waarbij Jezus zojuist heeft gezegd dat een van zijn kompanen hem gaat verraden. Vol aardse kracht zit de verbaasde Judas daar: een prachtige tegenhanger van de stabiele, maar wezenlijk verschillende kracht van de Christusfiguur in het midden van de echte schildering. Daarin zit hem het verraad: Judas is iemand die heel goed bij de pinken is – en toch niet wil doorzien wat er gebeurt. Cynisch en vastbesloten.

(Lees verder na de afbeelding)

Contrast

De haast oplichtende sereniteit van een engelachtige Johannes, die per abuis wel wordt aangezien voor Maria Magdalena (voor de kijker links van Christus, met tussen hem en Judas in de ruige kop van Petrus), lijkt een echo en tegelijkertijd een contrast met de aardse doe-kracht van de Judas: de misplaatste dadendrang van de laatste tegenover een overgave die niet van dezelfde wereld is. Judas is verrast, maar is zeker niet van plan het achterste van zijn tong te laten zien: hij meent het bij het rechte eind te hebben en klemt zich haast vast aan de zak met zilverlingen als aan de strohalm, die hem gegeven is om zijn geweten te sussen.

Nee, ik zie hier geen ‘slecht’ mens, da Vinci heeft gezocht naar iemand met een eigen overtuiging – een waar niet van afgeweken wordt. Iemand die niet open kan staan, vechtlustig desnoods. Ook al meen ik een vorm van verstandhouding te zien, een over en weer begrijpen van wat zich onontkoombaar afspeelt. Doordat Judas terugdeinst wijken ze uit elkaar, de Christus en hij, maar tussen de twee naar het brood, of naar elkaar (?) reikende handen van Jezus en Judas liggen – in het licht – de twee in elkaar gevouwen handen van Johannes. Zo zou het ook kunnen, lijkt da Vinci te willen zeggen. En misschien is het gebaar van Christus eerder een waarschuwende of afwerende hand. Wetend.

Niet langs die weg

Twee werelden, die niet tot elkaar zullen komen – vooralsnog. (Waar kennen we dat van.) Het is de krachtmeting tussen het pientere, nuchtere verstand dat op de eigen veiligheid bedacht is en het heldere weten, dat niet hoeft te handelen om te ‘zijn’. En da Vinci maakt hier heel duidelijk wie van de twee er aan de zijlijn staat. Het zijn de ‘I’ en de ‘Me’ uit de etsen van Anton Heyboer, en ‘I’ – zit ‘ernaast’ (lees – of luister hier). Het is nogal universeel.

(Lees verder na de afbeelding)

Jammer

Het ging da Vinci niet zonder meer om de theatrale (hand)gebaren: die waren handig om de bedoeling te verduidelijken als in een ‘still’ uit een film of een toneelstuk. Het ging hem om veel dieper liggende psychologische niveaus. Wat perfect te zien is, als je zijn aangetaste schildering vergelijkt met de door zijn leerling Andrea Solari nageschilderde kopie, dat ertegenover te zien is in het Teylers Museum: de koppen van de kopie zijn gemaakt door iemand met minder gevoel voor al dat etherische gedoe, enkele uitzonderingen daargelaten. En daardoor wordt de kopie – een beetje jammer.

Hierbij: boven een (asymmetrisch) deel van het Laatste Avondmaal. Daaronder: details van Toornige man, de studie van Twee krijgers, van het hoofd van Judas, alle van Leonardo da Vinci, en te zien op de expositie.

Meer: De expositie Leonardo da Vinci in Teylers Museum duurt t/m 6 januari 2019. Lees: Anton Heyboer – beter een ziel dan een brein.