Waar komt kunst eigenlijk vandaan? Anthony Gormley: How Art Began
Waar komt kunst eigenlijk vandaan? (Anthony Gormley vertelt: How Art Began)
De antwoorden die ik krijg als ik deze vraag stel, zijn altijd overdonderend, zoveel en zo verschillend.
‘Waaróm wil je dat weten, het is toch belangrijker om te weten waar het naar toe gaat?’: die kwam ook eens langs.
Dacht ik niet, eigenlijk. Als je eenmaal de grondslag doorziet dan ben je heel wat verder.
Des te boeiender vind ik de documentaire How Art Began (2019, zie link onder) van Anthony Gormley, wiens werk binnenkort uitgebreid
in Museum Voorlinden aan bod komt.
Het begin van de kunst
Helaas is de film niet ondertiteld. Daarom wil ik de krachtigste stukken hier aan bod laten komen,
ze gaan me aan het hart. Ik hoop dat je er van kunt meegenieten.
Misschien mede door zijn achtergrond als archeoloog en antropoloog maakt Anthony Gormley een reis terug in de tijd,
langs plaatsen met grotschilderingen. Hij wil begrijpen waarom dat gemaakt werd. Om ons zo in contact laten komen met iets dat wij verloren zijn.
Dan is hij geen wetenschapper, maar kunstenaar.
Natuurlijk is het een tekenaar, een kunstenaar, die het ziet
(Minuut 5:59) In de Grotte des Combarelles in Frankrijk vindt hij voorbeelden van de energie waarmee dieren in de rotsen gekrast zijn,
met lijnen die vol levenskracht het rauwe creatieve proces zelf laten zien. Hoe daar vol de dierfiguren vertrouwen zijn neergezet. Hoe ze opdoemen
van uit het ongeziene – alsof je ze op dat moment ziet ontstaan. Nog steeds is de handeling, de energie van het tekenen zelf zichtbaar, zo direct is het.
Kunst zonder narcisme
In Font de Gaume vindt hij een paartje rendieren dat net zo empathisch, en zelfs intiem is weergegeven, en vertelt hoe hij geen sporen van doden of jacht ziet
in deze zachtaardige afbeeldingen. De ‘holenmens’ was geen primitieve barbaar. Doden was dan wel noodzakelijk, maar deze afbeeldingen laten
een heel andere kant van onszelf – als mens – zien. Een monument voor gevoeligheid – voor de levensenergie die overal te beleven is, de kuddes dieren,
de wouden, de zon.
(Minuut 15:12) Kunst van vóór het narcisme. Kunst die gewijd is aan het besef deel uit te maken van het (nu eenmaal) altijd stromende leven. Waar we totaal
afhankelijk van zijn. Zo anders dan in onze tijd: dat besef is verdwenen.
De Picasso van de steentijd
(Minuut 17:17) En in Niaux, een grot in de Franse Pyreneeën, daar is geen tederheid te vinden. Opmerkelijk ver van het daglicht af ligt de Salon Noir.
Daar ziet hij de ‘hand’ van een zelfbewuste tekenaar, overtuigd van zijn of haar kunnen. Fascinerend door de uiterste eenvoud van de ‘schets’:
zo min mogelijk maar volledig raak. Een krachtig kunstenaar. Alleen valt op dat het doden hier wel degelijk een rol speelt. Het ziet er uit alsof tekenaar
en de mens zich het recht te doden toe-eigenen. En dat duidelijk maken ook. (De macht van een enorm talent.)
Zoals Picasso dat deed met de vrouwen om zich heen.
Hier gaat de poort naar sympathie voor het leven niet open, Gormley noemt het schokkend en triest.
Kunst test onze waarden
(Minuut 21:29) Het maakt dat we ons méér levend voelen, dat is de taak van kunst. Als is er dat zijspoor waarop kunst ons smaakvoller, machtiger, rijker
doet voelen, specialer ook. Gormley was op zoek naar de connectie tussen wat kunst maken was voor onze voorouders, en wat het voor ons is. En wat het op z’n best
nog steeds kan zijn. Maar hier vindt hij dat niet.
Dit is eerder een einde dan een begin.
En dan is er lucht – de eigen adem
(Minuut 24:12) In Pech Merle in de vallei van de Lot (we zijn weer een eind terug in de tijd inmiddels) zien we dieren, prachtige paardjes, en – handen.
Zo bijzonder, (de omtrekken van) werkelijke handen van werkelijke mensen, van zeker 28000 jaar geleden. Alsof al die tijd tussen toen en nu verdwenen is.
(En iedere keer opnieuw zal het een wonder zijn zo’n hand, je eigen hand, te zien verschijnen – in een wereld die vrij is van (zelf)gemaakte beelden.)
Maar nog meer bijzonder is: hier zijn geen gereedschappen gebruikt.
Alle afbeeldingen zijn heel geduldig tegen de rotswand gespuwd. Intiemer kan haast niet. De lucht uit je eigen longen, maakt een afdruk van jouw bestaan
op de wand van de grot, die langer zal bestaan dan jij.
Wanneer beginnen die ideeën over tijd en vergankelijkheid te ontstaan? Is dat het begin van kunst?
Zen in de oertijd
(Minuut 33:44) El Castillo, Spanje. Rode plekken die elkaar ritmisch opvolgen.
Het lijkt op het begrijpen van tijd: dit moment – nu niet – nu dit moment – nu niet – enzovoort. Laat de vooropgezette beelden in je hoofd los,
vraag je niet af wat dit voorstelt of betekent. Daar ontsnapt deze afbeelding aan.
Het is heel fundamenteel. Er wordt een moment gemarkeerd. En dat steeds weer opnieuw. (Als het ‘steeds opnieuw beginnen’ van Zen.
Als de kralen van een gebedssnoer. Kraal voor kraal. Ik ben hier, NU. Telkens weer.)
Sterker kan kunst niet zijn.
En dat begreep de neanderthaler
(Minuut 36:02) Laten we vooral geen kapsones hebben omdat wij homo sapiens zijn, er zijn vondsten gedaan van 37.000, 40.800,
en ouder dan 66.000 jaar oud (Maltravieso), die waarschijnlijk tot en met zeker van neanderthalers zijn.
Die hadden zich de kracht van kunst allang eigen gemaakt. (zie de afbeelding)
Aan de andere kant van de wereld
(Minuut 41:00) Op Sulawesi, Indonesië, ontstonden dezelfde dingen in dezelfde tijd (Leang Sakapao en Leang Timpuseng). Waarom?
En waarom hield het (zo’n 10.000 jaar geleden) op in Europa?
(Minuut 56:07) Maar in Australië bleef het een levende traditie. Gormley bezoekt het Balanggarra volk in de Kimberley, West Australië. Een volk
dat diep verbonden is met land, planten en dieren, en met hun kunst. Hier vindt hij de dieren afgebeeld, maar verbazingwekkend genoeg ook planten, en…
eindelijk mensen. Prachtige mensen.
(Minuut 59:03) Dansende, met elkaar feestende, van het leven genietende mensen. Hetzelfde levensplezier als de dieren in Frankrijk en Spanje,
maar nu mensen die zelf hun eigen vitaliteit beseffen en zich thuis voelen in de levende wereld.
Wat ophield in Europa is hier nog steeds spirituele realiteit.
Andersom
(Minuut 1:11:09) Kunst is er altijd geweest, en toont ons onze betere kant, zolang het onbevangen is, en geen economische of politieke belangen dient.
Het is de verbinding met alle levende wezens, het bewustzijn van de connectie met de tastbare wereld. En de totale behoefte van de verbeelding
om ‘er bij’ te zijn, en dat te markeren.
Je kunt je ermee af maken door te zeggen dat kunst een extraatje is, niet meer dan een toevoeging. Of iets dat alleen is weggelegd voor wie niets
beters te doen heeft, of die er het geld voor heeft. Maar bekijk het eens gerust andersom:
Het is kunst – die óns maakt!
Door het te maken, door het te zien, door er deel van uit te maken, op welke manier dan ook:
daardoor worden we volledig ons echte zelf.
(Kunst ontstaat als je werkelijk beseft dat je leeft. Iets dat je enkel kunt voelen, beleven.)
Meer: Vorige blog over Anthony Gormley Er zit een man in Lelystad
Hierbij: Afbeelding uit de documentaire How Art Began van Anthony Gormley: El Castillo, Spanje. Rode plekken die elkaar ritmisch opvolgen.
Voor Lotti H. en H. L.
Geef een antwoord