Een beetje valsspelen is het wel – Caravaggio en Honthorst in Utrecht

Een beetje valsspelen is het wel – Caravaggio en Honthorst in Utrecht

En er wordt wat valsgespeeld op de expositie over Caravaggio in het Centraal Museum in Utrecht, die nog te zien tot 25 maart. Kaartspelers en dobbelaars, sneaky wordt er gegluurd, bedonderd en belazerd. En ook de schilders wiepen zich met hartstocht op het begoochelen van hun publiek. Nu is de barok wel een periode waarin kunstenaars en ambachtslui tot ver over de grenzen van de mogelijkheden probeerden te gaan om hun publiek te betoveren. En misschien waren zij zelf ook wel diep getroffen door wat er allemaal mogelijk was met hun goedbewaarde beroepsgeheim: de camera obscura (Zie vorige blogs, en de link onderaan). Maar mij treft het, hoe kunstig ook, zelden als kunst die mij iets schenkt. Ja, dit wordt een mopper-blog. Maar: het einde is blij.

Kijken is een kunst

Dramatische lichtval, diepe schaduwen en een verbijsterend realistisch schilderwerk, dat is het voornamelijk. Aan het rollen gebracht door Caravaggio in Italië en door enthousiaste navolgers uit Holland helemaal mee naar huis gesleept om het ook te proberen – en om indruk te maken. Niemand die zich in de kaarten liet kijken: ook op deze expositie wordt de camera obscura niet genoemd. Het zoeken naar prachtige licht-donker effecten en het projecteren (op z’n kop overigens) van de modellen, die een voor een in de felle, maar kleine lichtbron hun rol in de bedachte scene ‘speelden’, levert indrukwekkende resultaten op. Je kijkt je ogen uit. In eerste instantie tenminste. Want als je beter gaat kijken zie je wel erg veel lichamen die hopeloos in elkaar zitten. Dat komt er ook van als je de lichamen deel voor deel projecteert en uitwerkt. Knutsel dat dan maar weer aan elkaar op je schilderij. En er zijn erg veel dwalende blikken, uitgestrekte handen, gezichtsuitdrukkingen, ogen, die wel ergens op reageren of naar kijken, maar je komt er niet achter waar naar – of naar wie.

Stuiterende blikken

Net als in de film: zoals er in onze tijd acteurs voor een blauwe wand hun best staan te doen om naar iets of iemand te kijken die er in werkelijkheid helemaal niet is. Wat later ingevuld zal gaan worden door een geanimeerde dinosaurus – of zoals bij Caravaggio bijvoorbeeld: door een andere, later geprojecteerde figuur. Zo kijken deze modellen ook een beetje in het niets. Als filmstills: goed uitgelicht, maar slecht geregisseerd. Waardoor je alle spanning en boodschap uit het schilderij haalt. Drama in de lichtval, maar daar houdt het dan wel mee op. (Lees verder na de afbeelding)

Glitter en glamour

Kan best zijn dat de kunstenaars verslaafd waren aan het effect, of dan tenminste hun publiek wel. Maar zèlf denk ik steeds: waarom deden ze bij het schilderen niet zo af en toe een stapje achteruit? Dan hadden ze gezien wat er allemaal niet klopte en niet werkte. Waren ze zo verslaafd? Of was hun atelier gewoon te klein? Of – hoopten ze er het beste van door zwaar te leunen op de trukendoos van de camera obscura, en waren het gewoon niet zulke handige schilders? Zelfs bij Caravaggio zelf, de grote meester, hoe durf ik het te zeggen, rammelt nog wel eens iets. Behoorlijk. Klein voorbeeld: de ogen op zijn Medusa- schild (hierbij) zijn bang, maar de mond hoort bij een ander gezicht. In een wat andere stand. En de mond zegt alleen maar ‘Aah!’ Op tamelijk beschaafde wijze. Niks afgrijzen. Nergens de schreeuw van Edvard Munch. Houd je vingers maar eens voor de bovenste helft. (Lees verder na de afbeelding)

Gelukkig maar

En als ik dan zo’n expositie doorsprokkel, met al die eigenaardige alle kanten uitkijkende blikken om me heen, vind ik nergens iets doelgerichts en samenhangends dat bij mij binnenkomt zoals kunst dat kan doen.

Dan ben ik helemaal blij met de lach van de meisjes van van Honthorst. (Lees verder na de afbeelding) Daar is humor – aanstekelijke humor! Uitdaging, fris en stralend en zo charmant, dat je meteen bereid bent de hele Me Too discussie te vergeten. Voor even dan. Trekt veel publiek ook, dat kun je goed zien op die silent disco die zo’n expositie tegenwoordig is. Want bij Gerard van Honthorst kloppen de blikken meestal wèl, en ze vertellen smakelijke verhalen: wie is er smoor op wie, op welk moment wordt er iemand ‘ingepakt’ en wie regelt de afspraakjes, het is allemaal feilloos te volgen. Van Honthorst is stout en zijn personages mèt hem, vol onbevangenheid. En die lach! Het is schreeuwend moeilijk om een lach zo spontaan te schilderen, zo volstrekt echt. Dat kan alleen maar als een vluchtige impressie. En dan ook nog in een half opzij-gedraaid hoofd, daar helpt geen camera obscura meer. Dat is een gave. 

Hierbij: details van De koppelaarster, van Gerard van Honthorst, te zien op de expositie. En de Medusa van Caravaggio. Lees hier meer over het schilderen van lachende mensen.  Of hier meer over beroepsgeheimen. En hier over de camera obscura, het grootste beroepsgeheim. 

Meer: De expositie Utrecht, Caravaggio en Europa in het Centraal Museum Utrecht duurt tot en met 24 maart 2019, kijk hier voor meer info. Meer over kaartspelen op deze site: lees hier over de troefkaart van Anton Heyboer in Jouw koud is mijn warm